خبر و خبرنگاری در ایران

اغلب جامعه شناسان بر این باورند که اخبار را خبرنگاران می سازند و این نظریه حتی ازسوی برخی صاحبنظران علوم ارتباطات نیز مطرح شده است. به طوری که برخی از آنان در تعریف خبر، آن را دقیقاً چیزی می دانند که خبرنگاران می سازند (1).درمورد میزان واقعیت این مقوله کارشناسان علوم ارتباطات و جامعه شناسی بسیار بحث کرده اند اما فارغ از این بحثها، اکنون در اینکه گستره علم خبرنویسی، عرصه های علوم سیاسی، جامعه شناسی، روانشناسی، ادبیات و بسیاری از رشته های دیگر را درنوردیده شکی نیست و پیدایش مکاتب خاص خبری، اصول علم خبر و همچنین نظریات پرشور طرفداران هریک از سبکهای خبری نیز خودگواه گستردگی علم خبرنویسی به وسعت ذهن پویای علاقه مندان به این علم است.به لحاظ اصول علم خبر درمورد تأثیر و میزان دخل و تصرف خبرنگار درنگارش و تنظیم اخبار دو مکتب کاملاً متفاوت از یکدیگر را می توان نام برد؛ خبرنویسی عینی (روزنامه نگاری عینی) و خبر نویسی نوین (روزنامه نگاری نوین).خبر نویسی عینی که بر گزارش عینی واقعیتها استوار است تلاش می کند تا ازمیزان تأثیر افکار خبرنگار درعناصر خبر بکاهد، اما خبرنویسی نوین سعی دارد برای یافتن «حقیقت ذهنی» تا حد امکان داشته های ذهنی خبرنگار را مبنای چالش برانگیزی خبر در ذهن مخاطب قراردهد. (2)
بی طرفی و رعایت عینیت عناصر خبر در خبرنویسی، بیش از هرچیز دیگری شعار و موردتأکید سازمانهای خبری به ویژه خبرگزاری ها است و در اصول کار این سازمانها نیز همین موارد لحاظ شده اما بر آگاهان امر به ویژه دست اندرکاران امور ارتباطات پوشیده نیست که حتی در عینی ترین اخبار می توان زیرکانه و با ظرافت واژه چینی در محورهای «همنشینی» و «جانشینی»، تأثیر دلخواه را بر افکار نهاد (3). این امر تنها در واژه چینی خلاصه نمی شود و برخی سبکهای خبری - اطلاعاتی نیز دست خبرنویسان را در دیکته کردن افکار به مخاطبان بازگذاشته است

خبرسازی در شرایط فقدان راهبرد منسجم خبری

اما آنچه که این مقال جدای از اصول مدون کار سازمانهای خبری حرفه ای، سعی در پرداختن به آن دارد، مقوله ظریف شکل گیری «سازمانه های خبری مستقل اما پنهان» در درون سازمانهای خبری از قبیل خبرگزاریها، شبکه های تلویزیونی و نشریات است.اعضای این «سازمانه ها» که عنصر اصلی و اولیه آن را خبرنگار تشکیل می دهد در شرایط فقدان سیاستهای مدون و مشخص در سازمانهای خبری که مدعی تأثیرگذاری درجامعه اند، به طور مستقل و با روحیه شگفت انگیزی درحال فعالیت هستند و می توان ادعا کرد که قادر به تأثیرگذاری مثبت و یا منفی بر کل عملکرد یک سازمان خبری نیز می باشند.اعضای این «سازمانه ها» متشکل از دبیران، ویراستاران و خبرنگارانی است که جدای از یکدیگر بوده ولی نوع نگرش آنها به جامعه و مسائل آن و حتی پردازش اخبارتوسط آنها به نوعی با سیاستهای سازمان خبری که در آن مشغول به فعالیت هستند همخوانی ندارد و ناگزیر خود با نوع نگرش خویش به جامعه در پردازش هایی خاص سعی در بروز خلاقیت و انعکاس ضرورتهای جامعه دارند.شاید آگاهان به علم ارتباطات با توجه به اصول پذیرفته شده این علم، شکل گیری این «سازمانه ها» را انتزاعی بدانند اما آنان که از نزدیک در سازمانهای خبر فعالیت داشته اند به خوبی می دانند که حتی بین دو دبیر نزدیک و همکار در یک منطقه خبری حتی در یک اتاق کار و بر پشت یک رایانه درنوع پردازش، ویرایش و دروازه بانی اخبار حتی به لحاظ سیاستهای سازمانی فاصله زیادی وجوددارد. برای روشن شدن موضوع کافی است که در دو شیفت خبری یک سازمان خبری و یا در دو برنامه خبری شبکه های تلویزیونی، اخبارو گزارشهایی که از دروازه دبیران گذشته، بررسی و فقدان جهت مشخص در پیامها را مشاهده کرد.به عقیده من، این «سازمانه ها» بیشتر در سازمانهایی شکل می گیرد که سیاست و برنامه ای مشخص و هدف دار توسط مسؤولان آن به منظور جریان سازی خبری مؤثر بر افکارعمومی جامعه تدوین نمی شود و یا به صورت پراکنده و مقطعی این سیاستگذاری انجام می شود.این پراکندگی سیاستها و برنامه ها و همچنین بی توجهی به هزینه های یک سازمان عریض و طویل خبری علاوه بر آنکه موجب روزمرگی عناصر بی اثر و ماشینی سازمان و منفعل شدن بیش از پیش آنها می شود زمینه را برای نقش آفرینی صاحبان ذوق و خلاقیت حاضر در سازمان اما دور از تصمیم گیری، فراهم می کند و موجب می شود که آنان در موقعیتهای زمانی و در بحبوحه التهاب افکارعمومی با استفاده از امکانات سخت افزاری موجود تنها براساس اصول پذیرفته خویش دست به کار شوند
.
البته این امر همواره نتیجه مثبت ندارد و گاهی کل مجموعه را درنگاه ظریفان جامعه تنزل اعتبار می دهد.هنگامی که فقدان برنامه های مدون ازسوی «سازمانهای خبری، فرصت نقش آفرینی مسازمانه های خبری» را فراهم می کند، دبیران صاحب ذوق و آگاهی با تصرف درمتون اخبارو گزارشها با استفاده از اختیارخویش در ویرایش واژگانی و محتوایی متون گزارشها و اخبار سعی در اظهارتفکر خویش در جامعه دارند و ازطرفی خبرنگاران نکته بین و بی قرار نیز در این وضعیت، مطالب خبری و تحلیلی را در قالبهای خاص به شکلی واژه می چینند که از درز سلیقه دبیران بگذرد.

سردرگمی تولیدکنندگان پیام

در این امر که هماهنگی بین سرعت، درستی و تازگی خبر، نمود عینی یک سازمان خبری حرفه ای است شکی نیست اما فقدان راهبرد خبری مشخص، بزرگترین انفعال برای سازمانهای خبری محسوب می شود. در شرایط فقدان «راهبرد مشخص سازمانی خبر»، خبرنگار واقعاً سیر و جهت تنظیم اخبار را نمی داند و تکلیفش مشخص نیست، نتیجه این می شود که وی طوری خبر را تنظیم می کند و دبیر طوری دیگر و همین از هم گسیختگی جهت ها، شرایط را برای منفعل شدن خبرنگاران و دبیران خلاق و صاحب انگیزه، فراهم می کند. البته این موضوع در سازمانهای خبری که از خروجی الکترونیکی از قبیل تلکس و سایت برخوردارند نسبت به روزنامه ها و نشریات نمود بیشتری دارد. دلیل آن هم سرعت ارسال پیام و دریافت بازخورد پیام است که در خروجی های مخابراتی سرعت بالایی در حد حتی کمتر از دقیقه دارد اما در روزنامه ها و نشریات، دریافت یک بازخورد توسط خبرنگار و یا تولیدکننده پیام حداقل مستلزم گذشت 24ساعت است.در دنیای امروز با توجه به شتاب روزافزون پیشرفت فناوری در حوزه های مختلف بویژه حوزه علوم ارتباطات اجتماعی می توان ادعا کرد که علم خبرنویسی و تولید پیامهای ارتباطی به مراتب بیشتر از پیشرفت فناوری و با شتابی همسنگ با سرعت تفکر انسانهای خلاق حاضر در عرصه تولید پیام های ارتباطی برای وسایل ارتباط جمعی در حال پیشرفت است و لحظه به لحظه بر پیچیدگی های تنظیم اخبار افزوده می شود. در این زمینه نیازی به ارائه تکنیکهای تنظیم اطلاعات توسط متخصصان اطلاعاتی کنترل افکار و عملیات های روانی نیست، تنها کافی است به رسانه های پیشرو در گردش اطلاعات و تولید و انتشار پیام توسط آنها توجه داشته باشیم.توجه ویژه به سرعت و گردش حجم بالای اطلاعات و پیامهای ارتباطی و استفاده از قدرت خلاق خبرسازی خبرنگاران، از جمله سیاستهای شاخص وسایل ارتباط جمعی موفق در دنیا است. مدیران این رسانه ها با اهمیت دادن به استعدادهای خبرنگاران و دبیران حرفه ای و خلاق، پیام های خود را به روز و تنها چند لحظه پس از یک رویداد برای پخش جهانی آماده دارند. حتی سرعت تولید و پخش پیام های این رسانه ها پس از وقایع مهم و غیرقابل پیش بینی از قبیل ترور یک شخصیت سیاسی، اعجاب مخاطبان را برمی انگیزد. گویی که این پیام ها از قبل تولید شده و آماده پخش بوده اند. وجود بخش هایی برای بررسی بازخوردهای پیام ها از قبیل سایت های متنوع و پنجره های دریافت حجم انبوه نظر مخاطبان از دیگر سیاستهای این سازمانهاست که لحظه به لحظه منتظر چرخش نگاه و توجه مخاطبان هستند تا پیام های بعدی را در لحظه مناسب بر ذهن مخاطب بنشانند.با این اوصاف آیا هنوز هم زمان تدوین استراتژی هماهنگ رسانه ای در سازمانهای خبری کشورمان فرانرسیده است؟ آیا باید هنوز هم چند روز پس از رویداد یک واقعه مهم ملی و یا بین المللی شاهد ارسال بخشنامه برای تدوین و تولید پیام های ارتباطی باشیم، زمانی که دیگر میدانی برای مانور خبری باقی نمی ماند
.
* خبرنگار «ایران» در استان خراسان شمالی

پانوشت ها

1-

---

بر
.WGieber
2- الف؛ روزنامه نگاری عینی که بر گزارش عینی واقعیتها استوار است پس از جنگ جهانی اول تا دهه 1960 بر مبنای مفاهیم فکری دموکراسی آزادی گرا و نظام سیاسی اقتصادی جوامع سرمایه داری در غرب نمود پیدا کرد که به روزنامه نگاری کلاسیک مسلط جوامع غربی نیز شهرت دارد. «والتر لیپمن» به عنوان پیشرو و از بنیانگذاران این سبک به شمار می رود
.
ب؛ روزنامه نگاری نوین نیز پس از دهه 1960 در کنار دیدگاههای اعتراض گر و مدافعه گر روزنامه نگاران پدید آمد. مجله آمریکایی «اسکوایر» به عنوان آغازگر و «تام ولف» نیز از پیشگامان این سبک شناخته می شود. تکنیک های نگارشی معمول در داستانهای تخیلی برای بیان رویدادهای واقعی و ایجاد آمیزه ای واحد از واقعیتهای عینی روزنامه نگاری و واقعیتهای ذهنی داستان نویسی در این سبک کاربرد دارد. به عبارتی می توان این سبک خبرنویسی را باتکنیک «تنظیم تبخیری» در چینش اطلاعات برای جنگهای روانی تشابه داد. از آنجا که روزنامه نگاری نوین در نهایت کار، مورد علاقه خبرنویسان حرفه ای و ظریف است لازم به این توضیح است که توجه به شخصیت فردی بشر، بیان جزییات نمادی و توصیف صحنه به صحنه از ویژگی های این سبک به شمار می رود. این سبک به واقع به دنبال «حقیقت ذهنی» است و نوعی سبک ادبی امپرسیونیست در خبرنویسی محسوب می شود. برای مطالعه بیشتر می توانید به فصل «بازنگری روزنامه نگاری معاصر» در کتاب «روزنامه نگاری» تألیف دکتر کاظم معتمدنژاد، مراجعه کنید,
3- نگاه کنید به «روشهای تحلیل رسانه ها» تألیف آرتور آسابرگر، ترجمه: پرویز اجلالی